The Development of Ash‘arite Atomism: The Understanding of Substance in the Ash‘arite Kalām of the Mutaqaddimīn Period

Kelâm düşüncesine göre varlık, kadîm ve hâdis olarak ikiye ayrılmaktadır. Kadîm olan Allah ile âlemin birbirine muhalefeti, hem havâdis üzerinden kadîmin varlığının ispatlanma imkânı açısından de havâdiste bulunan özellikleri kadîmden nefyetmek suretiyle onu tanımak için önem arz etmektedir. Atomcu teorinin, kelâm geleneğinin anlaşılmasındaki önemi buradadır. Bir âlem tasavvuru atomculuğu, ilmine Mu‘tezile dâhil etmiştir. Aynı zamanda atomcu teorinin kelâmın genel kabulleriyle uyumlu hale getirilmesi kelâmcıları elinde olmuştur. Bunun yanı sıra kelâmında, atomculuğa yöneltilen eleştiriler mezhep içi ihtilâflar sayesinde atomculuğun süreç boyunca gelişim gösterdiğinin söylenmesi gerekmektedir.
 Mu‘tezile’ye birçok konuda muhalefet eden Eş‘arî kelâmcılar, söz konusu olduğunda Mu‘tezile’yi takip etmiş cevher-araz teorisini benimsemişlerdir. Teorinin kelâmında geçirdiği değişim gelişimi bünyesine taşımakla birlikte Eş‘arîler kendi kelâmî kabul yöntemlerine teoriyi yorumlamış, aynı da dönüştürmüşlerdir. Mevcut çalışma, daha önce atomculuk hakkında yapılan çalışmaların çok yürütülmüş olması sebebiyle, kelâmına hasredilmiştir. Çalışmanın merkezine, diğer bileşeni arazlar değil, cevherlerin yerleştirilmesinin sebebi ise arazların müstakil çalışmalara konu edilmiş araza nispetle cevherin teori aslî olduğunun düşünülmesidir. Zira cevherlerle kâim arazlar, cevherlerde bulunmaksızın var olamamaktadır. Bu durum cevherleri, temel haline getirmektedir. dışında, kullandığı kaynaklar merkeze aldığı isimler mevcut literatürden ayrıldığını söylemek çalışmada, cevherle ilişkili meselelerin tespit edilmesi belirlenen özgün bir tasnifle sunulması konusudur. minvalde ilk olarak, kelâmındaki tanımı neliği üzerinde durulmuştur. Sonrasında en yaygın gören tehayyüz temekkün kavramları ele alınmıştır. Akabinde bölünemezliği, mütecânisliği, yönleri, şekli, hudûs anındaki durumu, bekâsı, fenâsı iadesi gibi kelâmcıların görüşleri ortaya konmuştur. Cevherlerin arazlarla ilişkisi birleşmesinin keyfiyeti mezhebi özelinde incelenmiştir. Eş‘arîlerin çıkan atomculukta tartışmalı mesele boşluk konusundaki görüşlerine çalışmada yer verilmiştir.
 Zikri geçen meseleler, mütekaddim dönem Eş‘arîlerden; mezhebin kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, sistemleştirdikleri iddia edilen üçüncü kuşak temsilciler Ebû Bekr el-Bâkıllânî, İbn Fûrek İshâk el-İsferâyînî, Bâkıllânî’nin öğrencisi Ca‘fer es-Simnânî, İsferâyînî’nin Abdulkâhir el-Bağdâdî kelâmcılarının önemlilerinden biri İmâmu’l-Haremeyn el-Cüveynî onun çağdaşı Abdurrahman b. Me’mûn el-Mütevellî eser dayanarak işlenmiştir. Cevherle mezkûr meselelerde serdettiği görüşler, seyrini izleme sunmuş her kelâmcının atomculuğunun gelişimindeki rollerini koyma olanağı sağlamıştır.
 Mütekaddim kelâmının cevher anlayışını alan bu çalışmanın nihayetinde, konusunda, bazı istisnalar büyük oranda benzer görüşlerin savunulmuş olduğu çıkmıştır. Ancak durumun göstermediği anlamına gelmediği edilmiştir. kelâmcılar elindeki gelişiminin, müntesiplerinin birbirlerini eleştirmesinden ziyade detaylandırılması, delillerin çeşitlendirilmesi zayıf yönlerin güçlendirilmesi şeklinde görülmüştür. Ayrıca konusunda eleştirdikleri görüşler -az sayıda olmakla birlikte- Sonuçta kendine has yöntemleri, muhatapları düşünceleri kelâmı ilgili görüşlerin; yapısını, muhalifler fikrî ilişkileri, mezhebe mensup tarihindeki konumlarını etmek güzel örnek teşkil ettiğini mümkündür.